Pojęcie edukacji pozaformalnej pojawia się coraz częściej w naszym kraju. Jego znaczenie jest jednak bardzo różnie rozumiane. Bywa kojarzone z kształceniem nieformalnym, uczeniem się przez całe życie, działaniami społecznymi. Jest tym wiele racji, ale nie cała. Myślę, że najlepiej przedstawić, o co tu chodzi na konkretnym przykładzie. A jest ku temu okazja, ponieważ właśnie powstały 4 wideo-tutoriale z ćwiczeniami, które mogą być inspiracją do zastosowania pozaformalnego podejścia do edukacji w pracy z młodzieżą. Zostały przygotowane w języku angielskim oraz języku migowym.

Do uczenia pozaformalnego można zastosować każdą zabawę, grę, praktyczne działanie, codzienne doświadczenie. Ważne, aby uczestnicy przystąpili do nich dobrowolnie, dlatego że są przekonani lub chcą spróbować, a nie z obowiązku. Aktywność może odbyć się na terenie szkoły lub poza nią, miejsce nie jest istotne. Edukacja pozaformalna nie może jednak być częścią sfomalizowanej edukacji – jej efektem nie będzie dyplom czy certyfikat, ale wiedza, umiejętności i postawy, które oczywiście mogą się przydać w szkole, w życiu społecznym lub na rynku pracy.

Facylitator i uczestnik zamiast nauczyciela i ucznia

Warto też zwrócić uwagę na relacje między osobami „uczącymi” i „uczonymi. Są one oparte o współpracę i partnerstwo obu stron. Rezygnujemy nawet z określeń uczeń i nauczyciel na rzecz – facylitator i uczestnik, aby odejść od zakorzenionych od dzieciństwa skojarzeń. Czynnikiem kluczowym jest bowiem aktywność i zaangażowanie uczestników, podczas gdy rola uczniów jest zwyczajowo bierna. Facylitator staje się przewodnikiem, a uczestnik w dużym stopniu decyduje o kształcie i kierunku nauki, co wymaga od niego samoświadomości.

Edukacja pozaformalna krok po kroku

Ważne jest też to, jak zaplanujemy cały proces i jak go przeprowadzimy. W przeciwieństwie do edukacji nieformalnej tutaj facylitator/ka nadaje strukturę uczeniu się:

• *Najpierw zastanawia się nad potrzebą. Jeśli zauważa, że grupa ma np. trudności przy wspólnym wykonywaniu zadań, diagnozuje, co jest największym problemem i …
• *wyznacza cele, które chce osiągnąć. Być może chce, aby młodzi ludzie lepiej określili swoje role w zespole lub przetestowali różne strategie rozwiązań, a może, żeby nabrali chęci i energii do pracy. Kiedy już to wie …
• *decyduje się na metodę (pracę samodzielną lub zadanie grupowe, rozmowę, praktyczne działania lub ćwiczenie fizyczne), szuka właściwego ćwiczenia i planuje jego wykonanie (kompletuje materiały, przygotowuje instrukcję, stara się przewidzieć przebieg ćwiczenia. Jeśli robi je pierwszy raz, testuje z inną grupą). A następnie …
• przystępuje do działania. Praca jednak nie kończy się na przeprowadzeniu ćwiczenia z młodzieżą. To właśnie teraz zaczyna się jeden z najważniejszych momentów edukacji pozaformalnej – faza omówienia i refleksji, do której jeszcze wrócimy. Na koniec warto …
• *dokonać ewaluacji – podsumować ćwiczenie z grupą, dowiedzieć się, czego się nauczyli, na co zwrócili szczególną uwagę, co odkryli. Ale też sprawdzić indywidualnie, czy udało się osiągnąć założone cele i w jakim stopniu. 

Tutoriale mogą w tym pomóc, ponieważ zawierają:

• *cele ćwiczenia,
• *instrukcję – z opisem grupy i ćwiczenia, czasem potrzebnym na poszczególne fazy oraz niezbędnymi materiałami,
• *wskazówki dla prowadzącego,
• *przebieg ćwiczenia,
• *propozycje pytań do fazy refleksji,
• *sposoby ewaluacji.

Omówienie i refleksja

Nabywanie nowych umiejętności często odbywa się nieświadomie. W nauczaniu pozaformalnym facylitator dąży jednak do tego, aby uczestnicy poznali siebie lepiej. Żeby to jednak było możliwe, należy zająć się emocjami. Neurobiologia podpowiada nam, że są one bardzo ważne w nauce. Jeśli pojawiają się satysfakcja i radość, dodają nam energii i stymulują do wykonania kolejnych zadań. Jeśli natomiast ćwiczenie wywołuje frustrację, niepokój, lęk czy wściekłość, mogą one skutecznie zablokować proces przyswajania wiedzy. Dlatego warto poświęcić czas, aby uwolnić się od nadmiaru uczuć.

Kolejnym krokiem jest analiza własnych zachowań i ról w ćwiczeniu. Uczestnicy powinni przyjrzeć się temu, co robili oraz czy pomagało to osiągnąć cel, czy raczej utrudniało wykonanie zadania. Dzięki temu zyskują świadomość swoich mocnych stron i obszarów do zmiany. Wiedza na temat swoich zasobów wzmacnia poczucie własnej wartości, daje poczucie sprawczości, ułatwia podejmowanie nowych wyzwań. Świadomość, jakie zachowania warto zmodyfikować i jakich kompetencji nam brakuje pozwala się rozwijać. 

• *Jak się czułeś/czułaś podczas ćwiczenia? Co odczuwasz teraz?
• *Jaka była twoja rola w procesie?
• *Czy widzisz jakiekolwiek podobieństwa między rolą w ćwiczeniu, a tą którą zwykle przybierasz pracując w zespole?
• *Czy jest coś, co odkryłaś/odkryłeś podczas ćwiczenia, co możesz wykorzytać w podobnej sytuacji w przyszłości?

Więcej informacji na ten temat znajdziecie na stronie Wikiakademia.pl w zakładce Edukacja pozaformalna. Są tam materiały, powstałe w wyniku dwóch edycji projektu „Non-formal Education is My Power!” (Edukacja pozaformalna to moja siła), którego pomysłodawczynią i koordynatorką była Katarzyna Głozak, trenerka z zakresu edukacji pozaformalnej, nauczycielka języka angielskiego w szkole dla głuchych i niedosłyszących oraz tłumaczka języka migowego. Projekt został zrealizowany przez Oddział Opolski Polskiego Związku Głuchych, a sfinansowany ze środków programu Erasmus+.

Małgorzata Chojecka – Koordynatorka kursów online i trenerka Fundacji „ABCXXI-Cała Polska czyta dzieciom”, obecnie w projekcie Mądrzy Cyfrowi, który polega na kształtowaniu odpowiedzialnych postaw społecznych z wykorzystaniem nowych technologii. Wiedzę na temat edukacji pozaformalnej wykorzystuje również we współpracy z Fundacją Edukacji Międzykulturowej tworząc projekty edukacyjno-rozwojowe dla młodzieży. Jako członkini Polskiej Sekcji Ibby jest odpowiedzialna za organizację cyklicznego Forum Książki dla Młodego Czytelnika.